De veldslag bij Heiligerlee op 23 mei 1568 wordt algemeen beschouwd als het begin van de Tachtigjarige Oorlog, maar over het daadwerkelijke tijdstip zijn de meningen verdeeld. De aanduiding Tachtigjarige Oorlog ontstond pas in de eerste helft van de negentiende
eeuw. Er was toen waarschijnlijk gekozen voor 23 mei 1568 omdat de opstandelingen in Heiligerlee de eerste overwinning behaalden op het regeringsleger en meteen tot over de landsgrenzen bekendheid kregen. De oorlog eindigde tachtig jaar later met de Vrede
van Munster. Het begin van de Tachtigjarige Oorlog in Heiligerlee is door de jaren heen geworden tot een vaststaand feit, hoezeer de inzichten over de aanvang ook verschillen.

Er zijn veel publicaties over de Slag bij Heiligerlee verschenen. In deze uitgave is gekozen voor een beschrijving van de inval van het opstandelingenleger van Lodewijk van Nassau in de provincie Groningen.
Als tegenreactie liet de hertog van Alva twee legereenheden naar het noorden optrekken onder leiding van de graven Van Aremberg en Van Megen. De militaire bewegingen van alle partijen worden in grote lijnen beschreven. Tot en met de confrontatie bij het klooster in Heiligerlee. Het zwaartepunt ligt dan ook bij die slag. Ook worden er bijzonderheden beschreven over een beruchte Spaanse legereenheid, het tercio van Sardinië, die door haar ondoordachte optreden debet is aan de nederlaag bij Heiligerlee.

Jaren van onderzoek waren nodig om de veldslag te reconstrueren. Om de plaats van handeling te kunnen aanwijzen moest het landschap overeenkomen met de beschrijvingen uit de bronnen. Zoals de ligging van het klooster, het bos, de doorgaande weg, de heuvel, de plek waar kogels waren gevonden en de slechte bodemgesteldheid. Ter verduidelijking is een plattegrond van de lokale situatie bijgevoegd. Op deze kaart zijn de tegenwoordige ligging van Heiligerlee, een actuele hoogtekaart en de kadastrale kaart uit 1832 verwerkt. Bij een schetskaartje uit 1618 zijn nadere bijzonderheden vermeld. Met alle beschikbare informatie is de veldslag zo goed mogelijk gereconstrueerd.

Naast de Slag worden in de tweede helft van het boekje de totstandkoming van het gedenkteken uit 1826 en van het huidige Graaf Adolf monument beschreven. Meegenomen zijn ook de herdenkingsfeesten, de wachterswoning bij het monument, het plantsoen en het in 1997 geopende Museum Slag bij Heiligerlee.

De plekken waarop het vorige en het huidige monument werden geplaatst, waren cruciaal in de veldslag. Bijzonder is ook dat het gebied qua hoogteligging nauwelijks is gewijzigd. Zelfs de achter het monument gelegen landbouwgrond, die begin jaren zeventig werd bebost, is grotendeels bewaard gebleven. Dit historische stukje grond met daarop het Graaf Adolf monument is wonderwel intact gebleven.

K.B. Haan, mei 2018