Gedurende bijna 200 jaar heeft de familie Van Bergen een prominente rol gespeeld in het Oldambtster industriële landschap. Het karakteristieke fabriekspand aan de Provincialeweg in Heiligerlee, dat in 1863 werd betrokken, is bewaard als monument van bedrijf en techniek en is als Klokkengieterijmuseum te bezoeken.
Andries Heeres van Bergen vestigde zich in 1789 vanuit Duitsland in Midwolda. In 1795 goot hij zijn eerste klokken. Aanvankelijk met wisselend succes, maar het bedrijf zou met vallen en opstaan tot 1980 blijven bestaan. Andries Heeres werd opgevolgd door zijn zoon Udo Andries, maar dat werd geen onverdeeld succes. Uiteindelijk trad Udo in dienst van zijn zoon Andries Heero II; daarna zouden nog drie generaties Andries Heero aan het roer komen te staan.
Andries Heero II timmerde aan de weg en verwierf opdrachten voor klokken en brandspuiten aan beide zijden van de grens. De werkplaats in Midwolda werd te klein. Aanvankelijk zocht hij naar een geschikte locatie in Duitsland, maar de grond was daar te duur. Uiteindelijk vond hij een geschikte locatie in Heiligerlee. In 1863 werd de nieuwe fabriek, die hij zelf had ontworpen, in gebruik genomen. In 1871 keerden zijn broers Berend en Hero na onenigheid terug naar Midwolda en begonnen daar een eigen gieterij en brandspuitenfabriek. Beide bedrijven zouden elkaar tot het einde toe blijven bestrijden.
In 1893 namen de zonen van Andries Heero II, Udo Jurrien en Andries Heero III het bedrijf over, inclusief twee bijbehorende steenfabrieken. Een daarvan werd in 1896 openbaar verkocht; de tweede, ‘Werklust’, ging bij een boedelscheiding in 1906 over naar Udo Jurrien; Andries Heero III zette de gieterij voort.
De jaren ’20 en ’30 waren buitengewoon succesvol, onder meer omdat het bedrijf er nu in slaagde om goed gestemde beiaarden te maken. Andries Heero III overleed in 1939. Zijn zoon Andries Hero IV weigerde iedere medewerking met de bezetter en werd gedwongen de productie te beperken tot brandspuiten. Een groot aantal klokken werd begraven in de tuin van de familie en overleefde zo de ‘klokkenvordering’.
Na de oorlog ging het de gieterij aanvankelijk voor de wind. Er was een grote vraag naar vervangers van geroofde of beschadigde klokken, maar aan het einde van de jaren ’50 was de goede tijd voorbij. Er werden minder kerken gebouwd en de vervangingsvraag daalde, maar de concurrentie nam toe en moderniseringen bleven achter. In 1951 werd de ‘brandweerafdeling’ onder de naam ‘Berwi’ afgesplitst. In 1976 ging Berwi failliet; de activiteiten werden voortgezet door Ziegler.
Klokkengieterijmuseum
In 1980 werd de gieterij in Heiligerlee gesloten. Na een periode van verval werd het fabriekspand als scholingsproject gerestaureerd. In 1987 opende het Klokkengieterijmuseum er zijn deuren.
De sluiting van de fabriek in Heiligerlee betekende echter niet het einde van het klokkengietersambacht in het Oldambt: in Finsterwolde is Klokken- en Kunstgieterij Reiderland van Simon Laudy nog volop in bedrijf.
Naast onder meer de verzameling bijzondere klokken en de gietoven is in het Klokkengieterijmuseum een ruim 7 meter breed overzicht te zien van de geschiedenis van de ondernemers Van Bergen. Hoogte- en dieptepunten van zowel het bedrijf in Heiligerlee, als dat in Midwolda, Berwi en activiteiten in de Verenigde Staten worden belicht aan de hand van foto’s en documenten. De presentatie is tot stand gekomen met medewerking van de heer A.H. van Bergen, Klaas Haan en Simon Laudy.
Een uitgebreide geschiedenis van het familiebedrijf Van Bergen wordt beschreven door Klaas Haan in ‘De Klokkengieters Van Bergen – Van Midwolda naar Heiligerlee 1795 – 1980’. Meer informatie over het Klokkengieterijmuseum is te vinden op: www.museaheiligerlee.nl.
Auteur: Joost van Linge, conservator Musea Heiligerlee.
Eerder gepubliceerd in De Oldambtster van juni 2021.
Oudezijl – Scheepsbouw
